Bibliotheca Paegagogica en Bibliotheca Biographica

De vermeldingen van het oorspronkelijke aantal portefeuilles in de Bibliotheca Paedagogica spreken elkaar tegen. In het jaarverslag 1879-1880 wordt gesproken over 35 quarto- en 120 octavoportefeuilles met kleine geschriften en verslagen en 180 boeken. In andere bronnen gaat het over 88, een andere keer om 214 portefeuilles. Misschien zijn soms de portefeuilles met boeken meegeteld, soms alleen die met kleine geschriften, of is geen rekening gehouden met opsplitsing van te dikke portefeuilles in onderdelen. Het aantal kleine geschriften, brochures e.d. werd op meer dan 8000 geschat.

Na enige tijd werden speciale boekenrekken "op de doorloop" voor de collectie getimmerd, waarin ze in september 1889 werden geplaatst. Inmiddels was door de heren Oostveen en Van der Craght ook een catalogus van de Bibliotheca Paedagogica gemaakt, die bij de collectie werd gevoegd. Die catalogus bestaat uit papieren strookjes, een strookje per nummer, op auteursnaam alfabetisch geordend en bewaard in vijf dozen. Deze worden thans nog altijd bij de collectie bewaard.

Na de schenkingen is de BIBPED enige tijd nog regelmatig aangevuld, zowel door Bierens de Haan zelf als ook door anderen. Vermoedelijk zijn ook werken op onderwijskundig gebied die al in het bezit waren van de UB bij de collectie gevoegd. De portefeuilles van de BIBPED zijn systematisch op thema geordend. Door de titels van de portefeuilles kan een indruk worden gekregen van de inhoud, bijvoorbeeld de octavoportefeuille nr. 22: "Gymnasiaal en Hooger onderwijs in het algemeen, 1868-1876, nr. 1-32". Meer dan een eerste indicatie geeft dit natuurlijk niet.

Het jaarverslag van de bibliotheek 1882-1883 meldt over de Bibliotheca Biographica dat deze "657 werken in 4º en 8º en 30 portefeuilles met bijdragen en overdrukken van levensberichten" bevatte. Die van wis- en natuurkundigen behoorden daar nog niet bij, die hield Bierens de Haan tijdens zijn leven in eigen bezit. De inhoud van de portefeuilles van de BIBBIO is alfabetisch op persoonsnaam geordend. Ook van de BIBBIO is een catalogus gemaakt, het jaarverslag 1889-1890 vermeldt dat van de "rijke Bibl. Biograph. doelmatige lijsten" zijn gemaakt. Deze lijsten zijn niet meer aanwezig.

De Bibliotheca Paedagogica en de Bibliotheca Biographica staan ook nu nog als één geheel, zowel de boeken als de portefeuilles, in het magazijn van de UB opgesteld. Ook de vijf dozen met de papieren strookjes waarop de catalogus van de BIBPED is genoteerd, zijn daar te vinden. De BIBPED bevat nu 357 portefeuilles en 428 boeken, de BIBBIO 47 portefeuilles en 343 boeken. Naar alle waarschijnlijkheid zijn de pedagogische en de biografische collectie nagenoeg compleet gebleven, waarbij de eerste na de schenking nog aanzienlijk is uitgebreid. Bij de BIBPED ontbreken soms bepaalde portefeuillenummers en is de nummering binnen portefeuilles soms ook niet helemaal compleet. Dat kan ook veroorzaakt zijn door het overpakken in nieuwe omslagen, het opsplitsen van te dikke portefeuilles in meerdere delen en de toevoegingen die na de schenking door Bierens de Haan en anderen zijn gedaan.

Bibliotheca Mathematica

Eind januari 1896 werd een deel van het legaat naar de UB overgebracht. Het was Du Rieu kennelijk niet onmiddellijk duidelijk dat het hier pas om een deel ging, want in een interne notitie van 8 maart merkte hij op dat een belangrijk deel van de portefeuilles uit onderdeel a en een deel van de Nederlandse werken uit deel d ontbraken. Wel bleken de verzamelingen van logaritmentafels en de uitgaven van Euclides nog wat omvangrijker: 353 tafels en 71 uitgaven van Euclides. Du Rieu zal wel geïnformeerd hebben hoe dat met de ontbrekende delen zat, want al op 13 maart arriveerde de rest.

Uit een notitie die vermoedelijk direct na ontvangst op de bibliotheek gemaakt is, blijkt dat bovendien 27 dozen (vermoedelijk dezelfde als de elders genoemde kokers) ontvangen waren, die eveneens werken op het gebied van de natuurwetenschappen bevatten. Vergelijking van de nummers en de inhoudsbeschrijvingen van deze dozen met de collectie van portefeuilles wijst uit dat deze dozen passen in de collectie octavoportefeuilles; soms betreft het nummers van ontbrekende octavoportefeuilles, soms zijn het aanvullingen daarop. Soms ontbreken nummers van portefeuilles, andere portefeuilles zijn nog weer in meerdere onderdelen opgesplitst. Het door Bierens de Haan genoemde aantal van 370 portefeuilles is daarom niet geheel juist. Het onderdeel e van het legaat, de 600 levensbeschrijvingen, bleek deel uit te maken van de octavoportefeuilles.

De bibliotheek had nu opeens een omvangrijke collectie geschriften op het gebied van de wis- en natuurkunde in haar bezit. Bierens de Haan had zijn legaat grondig gedocumenteerd. Met de boeken en de portefeuilles arriveerden uitvoerige lijsten met opgave van de aanwezige logaritmentafels, de uitgaven van Euclides, de Nederlandse werken op het gebied van de wis- en natuurkunde en de volledige inhoud van de portefeuilles (Archief Bibliotheek L 21a).

De verzameling b bestaande uit de 353 logaritmentafels en andere tafels en de verzameling c, bestaande uit de 71 uitgaven van Euclides zijn zonder twijfel in de UB geplaatst. Wel zijn vermoedelijk de doubletten al snel verwijderd. Bij een opmerking over het ruilen van doubletten in maart 1897 in de "dagelijksche aanteekeningen betreffende de bibliotheek" wordt namelijk tussen haakjes opgemerkt: "behalve den dubbelden uit de legaten Bierens de Haan en Neubronner v.d. Tuuk, die reeds aan die firma [Burgersdijk en Niermans] en aan de firma Brill in 1896 in ruil waren gegeven" (Archief Bibliotheek H 9). Enig zoeken in de catalogus van de UB op geschikte trefwoorden levert honderden tafels en tientallen uitgaven van Euclides op, waarvan het aannemelijk is dat een groot deel daarvan van Bierens de Haan afkomstig is.

Er is geen reden om aan te nemen dat het met de verzameling d , de collectie van 3508 "nederlandsche schrijvers over wis en natuurkundige wetenschappen", anders is gegaan. De UB bevat een groot aantal oude Nederlandse reken- en wiskundeboeken. Steekproeven van titels en auteurs die genoemd worden in het door Bierens de Haan gemaakte overzicht, leveren steeds treffers op in de catalogus van de UB. De rijkdom van de verzameling op dit gebied in het bezit van de UB is dus ongetwijfeld aan Bierens de Haan te danken.

Er is goede reden om aan te nemen dat de verzameling e, de 600 levensbeschrijvingen van Nederlandse wis- en natuurkundigen, in de portefeuilles van de Bibliotheca Biographica zijn ingevoegd. Volgens de aantekeningen bij de schenking van de BIBBIO hoorden daar de levenbeschrijvingen van Nederlandse wis- en natuurkundigen niet bij, maar bleven die nog in het bezit van Bierens de Haan. De huidige verzameling portefeuilles van de BIBBIO bevat zulke beschrijvingen echter wel. Het ligt voor de hand dat die na 1895 alsnog daarin zijn verwerkt.

Wat er precies met de verzameling a, die volgens de opgave 11.500 kleine geschriften bevatte, is gebeurd, is moeilijker na te gaan. De BIBMAT-verzameling die nu in de UB bewaard wordt omvat nu 32 octavo- en 24 quartoportefeuilles. De octavo’s bevatten 883 kleine geschriften van vóór 1895, de quarto’s 854, in totaal dus 1737. Hoogstwaarschijnlijk moet bij de BIBMAT ook nog een recent aangetroffen folioportefeuille worden gerekend (hierover later meer) die 41 items van voor 1895 bevat. Dat betekent dat nu 1778 items van voor 1895 tot de BIBMAT-verzameling kunnen worden gerekend. In de brief van de weduwe van Bierens de Haan wordt echter bij de verzameling a gesproken van 5400 kleine geschriften, artikelen e.d in quarto en 6100 in octavo. Op grond van de door Bierens de Haan gemaakte inventarislijsten die bij het legaat gevoegd zijn, blijkt dat deze aantallen reëel zijn. Van het oorspronkelijk aantal van 11.500 bevat de BIBMAT dus nu niet meer dan zo’n 15%.

De quarto- en octavoportefeuilles waren systematisch geordend volgens een door Bierens de Haan zelf ontworpen methodiek. De titels van de portefeuilles geven een indicatie van de inhoud, zoals de quartoportefeuille 21: "bijzondere reeksen", nr 31: "differentiaalvergelijkingen" of octavoportefeuille nr. 56: "bouwkunde" . De inhoud van de portefeuilles zelf was alfabetisch geordend.

In de "dagelijksche aanteekeningen betreffende de bibliotheek" staat in mei 1896 de opmerking "legaat De Haan op alfabet zetten". Als dat niet alleen met de boeken maar ook met de inhoud van de portefeuilles is gedaan, zou dat verklaren waarom de oorspronkelijke systematiek niet meer aanwezig is. In de nu aanwezige quarto- en octavomappen ontbreekt echter ook een alfabetische ordening. Een verklaring daarvoor zou kunnen zijn dat de inhoud na alfabetisering weer op quarto- respectievelijk octavoformaat is geordend waarna de huidige portefeuilles zijn samengesteld.

Een aanwijzing daarvoor is het volgende. Bij de recente inventarisatie van de BIBPED-verzameling werd bij de folioportefeuilles een exemplaar aangetroffen, dat daar qua inhoud niet bij paste. Hoewel de omslag wel een nog net leesbaar etiket toonde met een BIBPED vermelding, behoorde de inhoud duidelijk tot de BIBMAT-verzameling: een grote variëteit aan wiskundige en natuurwetenschappelijke artikelen, 81 in totaal. Het opvallende was dat de inhoud alfabetisch was geordend: van Niels Bjerrum tot G.B. Bülffinger. Al even opvallend was dat de map een groot aantal, 40 in totaal, nummers van na 1895 bevatte; de jongste dateerde uit 1930. Overigens bevat de map ook oude items: het oudste artikel van Bülffinger dateert uit 1726. Denkbaar is dat deze map met een onmiskenbaar BIBMAT-karakter bij het indelen in quarto- en octavomappen over het hoofd is gezien. Om een of andere reden zijn daar in de eerste decennia van de 20ste eeuw nog items aan toegevoegd en is de portefeuille uiteindelijk bij de BIBPED bewaard gebleven.

De vraag waarom de huidige Bibliotheca Mathematica niet meer dan zo’n 15% van het oorspronkelijke aantal geschriften bevat is niet meer te beantwoorden. Noch de jaarverslagen van de bibliotheek, noch het cahier met de dagelijkse aantekeningen geven een antwoord op de vraag waarom en wanneer deze reductie heeft plaatsgevonden.

Wel kan een vermoeden worden uitgesproken wanneer dat gebeurd zou kunnen zijn. Van de huidige BIBMAT-collectie is namelijk, op dezelfde manier als bij de BIBPED, een catalogus op papieren strookjes gemaakt. Het aantal strookjes, bewaard in twee dozen, komt ongeveer overeen met het aantal items dat nu in de BIBPED zit, en steekproeven over en weer bevestigen dat de collectie en de catalogus bij elkaar horen. Op de achterzijde van sommige stroken is te lezen dat het papier betreft van proefschriften uit het jaar 1916, zodat de catalogus niet voor die tijd gemaakt kan zijn. In de periode 1914-1920 is de gehele bibliotheekverzameling, in afwachting van het betrekken van een nieuw gebouw, tijdelijk over vier verschillende locaties verspreid geweest. Misschien is bij deze grootscheepse operatie iets misgegaan met de BIBPED, of heeft men toen wegens ruimtegebrek in de tijdelijke behuizingen, delen verwijderd. Denkbaar is dat bij de definitieve plaatsing van de BIBMAT in het nieuwe gebouw, bij de BIBPED en de BIBBIO, de catalogus van het restant gemaakt is. Toen was daar de nu bij de BIBMAT teruggeplaatste folioportefeuille al niet meer bij, want de nummers uit die portefeuille komen niet voor in de catalogus.

Recente ontwikkelingen

In 2003 is in de Leidse UB een tentoonstelling gewijd aan David Bierens de Haan en zijn Bibliothecae. De daarbij gepubliceerde catalogus Een onvermoeibare arbeid komt alles te boven (het motto van het Koninklijk Wiskundig Genootschap) bevat ook een inventaris van de Bibliothecae Mathematica, Paedagogica en Biographica. Voor wat betreft de Bibliotheca Mathematica geeft de inventaris echter weinig informatie, het bevat alleen de nummers van de portefeuilles. Doordat in deze portefeuilles iedere ordening ontbreekt, kunnen deze alleen toegankelijk worden gemaakt door de inhoud op itemniveau te catalogiseren. Dit werk is in de periode 2008-2010 gedaan door Harm Jan Smid. Besloten is de bovengenoemde folioportefeuille bij de BIBMAT-collectie in te delen en ook de inhoud daarvan op itemniveau in te voeren. Het resultaat is dat in totaal 1822 BIBMAT-nummers (inclusief de nummers van na 1895) zijn ingevoerd in de catalogus van de UB Leiden, waarmee de Bibliotheca Mathematica volledig toegankelijk is gemaakt.

Voor de Bibliothecae Paedagocica en Biographica is dat niet gedaan. Mede gezien de omvang van deze collecties is ermee volstaan de titels van de portefeuilles in de catalogus in te voeren. Hierdoor kan via de catalogus een eerste indruk verkregen worden van de inhoud van de portefeuilles en zijn deze ook makkelijk opvraagbaar. Bovendien zijn alle portefeuilles nagekeken op Nederlandse drukken van voor 1800; deze zijn wel apart in de catalogus ingevoerd. Dat is ook gedaan met enkele bijzondere buitenlandse drukken, zoals de oudst aangetroffen uitgave. Dat is een item uit de Bibliotheca Biographica: een levenbeschrijving van de "hochgelerten Herrn D. Friderici Staphyli Superintendenten der Hohen Schule zu Ingolstat etc" uit 1564.

De Euclides-edities, de wiskundige tafels en de omvangrijke collectie Nederlandse wiskundeboeken zijn ongetwijfeld de belangrijkste onderdelen van de nalatenschap van Bierens de Haan.

Het overzicht dat al eerder door Kasper van Ommen was gepubliceerd in Een onvermoeibare arbeid komt alles te boven, is nader gespecificeerd en zo nodig gecorrigeerd in de catalogus.